Từ vựng trong hệ thống ngôn ngữ có ý nghĩa biểu vật. Ý nghĩa biểu vật của từ là loại sự vật, người, hành động, tính chất còn rất chung, chưa cụ thể hóa (dạng từ điển). Trong hoạt động lời nói, chúng phải ứng với một sự vật, hành động, tính chất cụ thể, đó là chiếu vật hay còn gọi là quy chiếu (reference). Theo G.Jule “Tự thân các từ không quy chiếu đến cái gì cả. Con người mới làm ra cái việc quy chiếu đó. Thiết tưởng tốt hơn hết là coi sự quy chiếu như là một hành động trong đó một người nói hay người viết làm cho người nghe hay người đọc có thể nhận diện ra nó” [103, tr.43].
Vậy sự quy chiếu (hay chiếu vật) là sự tương ứng giữa từ (hoặc giữa các đơn vị ngôn ngữ) với các sự vật, con người, hoạt động, tính chất trong hiện thực được nói tới.
Theo G.Green thì “thuật ngữ chiếu vật được dùng để chỉ phương tiện nhờ đó người nói phát ra một biểu thức ngôn ngữ, với biểu thức này người nói nghĩ rằng nó sẽ giúp người nghe suy ra một cách đúng đắn thực thể nào, đặc tính nào, quan hệ nào, sự kiện nào anh ta định nói đến” [102, tr.37], Theo Đỗ Hữu Châu “Sự chiếu vật là sự tương ứng của các yếu tố ngôn ngữ (của các tín hiệu ngôn ngữ) trong diễn ngôn với sự vật, hiện tượng được nói tới trong một hoàn cảnh giao tiếp nhất định” [4, tr.231]. Còn theo G.Jule thì “Chúng ta, tốt hơn hết là cho rằng chiếu vật là một phương thức nhờ nó mà người nói và người viết dùng các hình thức ngôn ngữ nhằm làm cho người nghe hoặc người đọc nhận biết một sự vật nào đó” [103, tr.17]. Tác giả Nguyễn Thiện Giáp thì viết: “Quy chiếu là một hành động trong đó người nói hoặc người viết dùng các hình thức ngôn ngữ cho phép người nghe, người đọc nhận diện cái gì đó. Những hình thức ngôn ngữ ấy là những biểu thức quy chiếu [21, tr.28].
Khi đi vào văn bản, ta có thể bắt gặp sự quy chiếu hiện thực, ứng với hiện thực trong đời sống mà nhờ đó ta có thể tìm hiểu về lịch sử của một thời đã qua. Chẳng hạn, bức tranh về phong tục tập quan của nông thôn, làng quê Việt Nam được hiện lên rõ nét qua bài thơ của Đoàn Văn Cừ:
Cơm ngày hai bữa dọn bên hè
Mâm gỗ môi dừa, đũa mộc tre,
Gạo đỏ, cà thâm, vừng giã mặn
Chè tươi nấu đặc nước vàng hoe
(Đoàn Văn Cừ)
Tuy nhiên, cũng có những bài thơ có một vài hệ quy chiếu, tức chiếu vật khác nhau mà người nghe, người đọc cần có một sự nhạy cảm nhất định mới nhận ra hệ quy chiếu đó, như các bài thơ của Hồ Xuân Hương.
Chẳng hạn như bài Mời trầu:
Quả cau nho nhỏ miếng trầu hôi
Này của Xuân Hương mới quệt rồi
Có phải duyên nhau thì thắm lại
Đừng xanh như lá bạc như vôi
Ở bài thơ này, không đơn giản nói chuyện quả cau miếng trầu mà ẩn chứa đằng sau đó còn có nhiều lớp nghĩa mà chúng ta không dễ gì khám phá, bởi thế không phải ai khi đọc cũng cảm nhận được. Đó là ý thức về một số phận, một kiếp người; giải bày về thân phận người phụ nữ Việt Nam nói chung trong xã hội phong kiến; sự ám ảnh và căm phẫn xã hội; ý nghĩa phồn thực và khát vọng tình yêu lứa đôi…
Nếu không có chiếu vật chúng ta không thể hiểu được nghĩa của phát ngôn và do đó không thể triển khai giao tiếp theo mục đích đặt ra nếu chúng ta không làm cho người nghe (người đọc) biết chúng ta đang nói đến cái gì cũng như người nghe (người đọc) không xác định phát ngôn mà mình tiếp nhận nói đến sự vật nào.
Theo G. Yule: “Sự quy chiếu, vì vậy gắn với mục đích, sự tin tưởng của người nói, đó là người nói nói ra muốn để người nghe nhận biết cái gì; người nghe có mong đợi để mà người nói nói ra không. Vì thế sự quy chiếu muốn thành công phải luôn gắn chặt với suy luận (inference), bởi vì giữa các từ với các thực thể khách quan không có mối quan hệ nào mà chỉ là quan hệ võ đoán” [103, tr.44].
Để nhận ra tính chiếu vật cần quan tâm đến những yếu tố sau: a. Người nói và người nghe trong hệ quy chiếu, b. Mục đích của hệ quy chiếu, c. Ngữ cảnh mà người nghe hiểu được hệ quy chiếu, d. Đối tượng tiếp cận của hệ quy chiếu.
Ví dụ: Một người đàn bà ngồi trên một chiếc ghế ở công viên và một con chó thân dài nằm đối diện với chiếc ghế. Một người đàn ông tiến đến và ngồi xuống chiếc ghế.
- Người đàn ông: - Chó nhà bà có cắn không đấy?
(Man) (Does your dog bite?)
- Người đàn bà: - Không đâu
(Woman) (No)
(Người đàn ông với tay âu yếm con chó. Con chó ngoạm vào tay người đàn ông)
- Người đàn ông: - Thế mà bà bảo chó nhà bà không cắn.
(Man) (Ouch! Hey! You said your dog doesn`t bite.)
- Người đàn bà: - Nó không cắn đâu. Nhưng đó đâu phải là chó nhà tôi.
( Woman) (He doesn`t bite. But that`s not my dog.)
(Trích ví dụ của Yule, bản dịch của Lù Thị Hồng Nhâm, tr.77)
Trong ví dụ trên sự quy chiếu của người đàn ông và người đàn bà không giống nhau. Người đàn ông có sự quy chiếu con chó là chỉ vào con chó đang nằm đối diện với người đàn bà. Trái lại người đàn bà lại có sự quy chiếu vào con chó của mình, chứ không phải con chó đang nằm đối diện với chiếc ghế của mình.
TS. Hoàng Thúy Hà
No comments:
Post a Comment