LÝ THUYẾT LỊCH SỰ TRONG NGÔN NGỮ HỌC

LÝ THUYẾT LỊCH SỰ TRONG NGÔN NGỮ HỌC: NGHIÊN CỨU KHẢO SÁT VÀ ĐỀ XUẤT MỘT MÔ HÌNH MỚI CÁC CHIẾN THUẬT GIAO TIẾP

Lí thuyết lịch sự trong ngôn ngữ học (La théorie de la politesse linguistique) là một lĩnh vực nghiên cứu tương đối mới trong ngành ngôn ngữ. Trong những năm 70 của thế kỉ XX, các nhà ngôn ngữ bắt đầu quan tâm tới lĩnh vực hành động ngôn ngữ tương tác (Les interactions verbales), và đặc biệt quan tâm tới vấn đề lịch sự trong giao tiếp. Brown và Levinson nghiên cứu về lĩnh vực lịch sự trong ngôn ngữ và đề xuất một mô hình giao tiếp được coi như là: “Khung lí thuyết hợp lí nhất và có sức ảnh hưởng lớn nhất về các nghiên cứu trong cùng lĩnh vực hiện tại = le cadre théorique le plus cohérent et puissant et ayant en conséquence inspiré le plus les recherches récentes dans ce domaine.” (Kerbrat-Orecchioni, 1992:167) Lecch đề xuất nguyên lí lịch sự (Principle of Politeness). Sau đó tại Pháp, các nghiên cứu của Kerbrat-Orecchioni đã góp phần cải thiện mô hình của Brown và Levinson. Có thể tóm tắt các lí thuyết lịch sự trong ngôn ngữ học như sau : Trong quá trình giao tiếp, người ta thực hiện hàng loạt các hành động ngôn ngữ có tính đe dọa thể diện của đối tác. Nguyên tắc lịch sự đòi hỏi chúng ta không thực hiện các hành động đó hoặc tìm cách giảm nhẹ tính đe dọa bằng các phương tiện ngôn ngữ khác nhau. Không đe dọa thể diện của đối tác là một nguyên tắc tối cao trong giao tiếp. Chúng tôi thấy rằng các nghiên cứu về mô hình các chiến thuật giao tiếp đã đạt được những thành tựu to lớn trong việc giải thích các hiện tượng ngôn ngữ. Nhưng các nghiên cứu này có cách nhìn khá xuôi chiều trong cách ứng xử của các thành viên giao tiếp. Các mô hình tạo cho chúng ta cảm giác trong giao tiếp các thành viên tham thoại luôn quan tâm bảo vệ thể diện của đối tác để luôn được coi là lịch sự. Nhưng trên thực tế các cuộc giao tiếp có tính đối đầu (conflictuelle) vẫn luôn tồn tại: từ các xung đột trong đời thường như khẩu chiến vì mất gà mất lợn tại nông thôn, hay các cuộc tranh luận để tranh cử Tổng thống như cuộc đối đầu giữa Barack Obama và John. Mc Cain vừa xảy ra. Trong các cuộc giao tiếp đó, nguyên tắc chung là làm sao hạ thấp thể diện của đối thủ. Các chiến thuật giao tiếp hoàn toàn trái ngược với các chiến thuật trong mô hình lịch sự. Trong những cuộc giao tiếp khác nhau chúng ta thấy yêu cầu về mức độ lịch sự cũng khác nhau. Nếu chúng ta không nắm bắt được mức độ lịch sự đó thì thường bị coi là không biết cách giao tiếp: hoặc là bất lịch sự hoặc là quá kiểu cách. Trong cùng một hoàn cảnh giao tiếp, cùng một dạng giao tiếp, mỗi cộng đồng ngôn ngữ đòi hỏi mức độ lịch sự khác nhau. Từ đó mới có các nhận xét như người Đức quá thô, người Nhật quá kiểu cách v.v... Vậy chúng tôi cho rằng cần phải tìm ra một mô hình các chiến thuật giao tiếp liên quan đến thể diện một cách hoàn chỉnh hơn, có khả năng giải thích được tất cả các hiện tượng ngôn ngữ liên quan đến thể diện.